Ntsiab lus tseem ceeb:
- Siv tej tswv yim xa email mus ntxias kom lwm tus qhia lawv tej xov xwm ntiag tug, credit card thiab lawv tej password, nyiag yus tej xov xwm ntawm daim npav siv nyiaj, dag ntxias ib tug twg tej xov xwm ntiag tug, hacking, tshawb thoob khib nyiab kom nyiag tau yus tej xov xwm ntiag tug.
- Cov kev nyiag siv lwm tus tej cim thawj muaj peev xwm tshwm sim tau hauv online thiab offline tib si, los sis tej zaum kuj muaj ob yam no tshwm sim ua ke.
- Yog koj ntseeg tias koj raug lwm tus nyiag siv koj lub cim thawj lawm, ces yuav tau sib txuas lus kiag tam sid nrog tej koom haum cuam tshuam.
Cov kev ua txhaum cai cuam tshuam txog kev nyiag siv lwm tus lub cim thawj (Identity crime) yog ib cov teeb meem txaus txhawj xeeb loj zuj zus tuaj ntawm Australia lawm. Vim ua rau tsis hais tsoom fwv Australia, tej lagluam ntiag tug los yog neeg Australia ntiag tug poob nyiaj ntau heev.
Raws li , lub vas sab (website) uas lub koom haum Australian Competition and Consumer Commission (ACCC) qhia zej tsoom kom lees paub txog, kom lug hla thiab cej luam qhia cov kev ntxias dag rau nom tswv paub, tau cej luam tias muaj neeg Australia poob nyiaj rau cov kev ntxias dag txog li $568 million rau xyoo 2022.
Thiaj pom tau tias tej nyiaj ntawd poob ntau ntxiv tuaj yuav laug txog 80% yog piv rau tej poob ib xyoo ua ntej ntawd, uas tsuas poob txog $320 million xwb. Vim rau qhov tias tej neeg raug neeg phem ntxias dag poob nyiaj yeej tsis tshua qhia tej xwm txheej no rau nom tswv paub, ces tej kws thiaj ntseeg tias tej statistics no yog tej uas tej zaum tseem tsis tau qhia tau tej xwm txheej no ntxaws.
Tej zaum tej neeg phem kuj yuav muaj peev xwm rho tag nrho koj tej nyiaj hauv koj phau ntawv siv nyiaj ntawm ntau cov tuam txhab nyiaj tau, los sis yog qhib ib co bank accounts ua koj npe thiab qev nyiaj siv los yog mus qev nyiaj ntau npaum li qhov tej txhab nyiaj tso cai qev rau lawv rho tawm coj mus siv tau. Credit: John Lamb/Getty Images
Nws hais tias cov kev raug nyiag cim thawj ces yog thaum uas ib tug neeg twg tej xov xwm ntiag tug raug nyiag thiab raug coj mus siv ua txhaum cai thiab siv kom tau txais txiaj ntsim nyiaj txiaj.
Dr Seneviratne tshab txhais tias "Tej no cuam tshuam txog tej piv txwv li ib tug neeg dag twg los ib tug neeg cyber attacker twg siv ib tug twg tej xov xwm ntiag tug kom nws tau siv tus neeg ntawd daim credit card, los sis yog qee cov piv txwv li, ib tug twg mus thov yus se rau nws, thov yus li nyiaj pab cuam ntawm nom tswv rau nws, los yog siv yus npe mus qev nyiaj siv.''
Tej neeg ua txhaum cai cybercriminals ho nyiag tej xov xwm dab tsi?
Tej zaum ib tug cybercriminals twg kuj yuav nyiag ib tug neeg ntiag tug twg tej xov xwm ntau yam li:
- Lub npe.
- Hnub yug.
- Tus zauv ntawm daim ntawv tsav tsheb.
- Chaw nyob.
- Yus niam lub xeem.
- Chaw yug.
- Tej xov xwm ntawm daim Credit card.
- Tax file number (TFN).
- Tej xov xwm ntawm daim ntawv kho mob (Medicare card).
- Tej xov xwm ntawm yus daim Passport.
- Tus zauv zais thaum siv rho nyiaj (Personal Identification Number - PIN).
- Yus lub npe siv nyiaj online los yog yus tej password kom pab yus siv tau yus phau account.
Catriona Lowe uas yog tus lwm coj ntawm ACCC hais tias txawm tej xov xwm tsis muaj nqe dab tsi los tej zaum kuj yuav tau txais txiaj ntsim rau tej neeg dag thiab yog thaum tau ntau yam xov xwm los sib sau ua ke lawm.
Dr Lowe hais tias ''Tej xov xwm li yus lub npe, yus chaw nyob, yus tus zauv xov tooj ntawd ces yog nyias cais nyias ces kuj tsis muaj peev xwm siv ua tau dab tsi ntau, tab sis yog thaum coj los sib sau ua ke lawm ces kuj ras los ua tej yam muaj fwj chim tuaj lawm."
Dr Lowe thiaj ceeb toom tias tej zaum tej neeg dag yuav muaj peev xwm mus txheeb xov xwm kom ntau tuaj ntxiv txog yus ntawm yus tej social media account uas tej zaum muaj yus tej duab thiab tej xov xwm txog yus thiab yus tsev neeg ntawd ntxiv.
Tej zaum tej neeg dag kuj yuav siv yus tej duab ntawm tej chaw yus sau ntawd ntawm yus phau social media los yog lwm yam xov xwm coj mus siv nrog daim duab cuav uas tej neeg dag ntawd tsim thiab.Catriona Lowe, Deputy Chair, ACCC
Yog li ntawd Dr Lowe thiaj hais ntxiv tias "Thiaj xav rov qab xa tsab xo qhia rau sawv daws tias kom ceev faj txog cov kev qhia yus tej xov xwm ntiag tug rau lwm tus."
Nom tswv ceeb toom kom ceev faj txog cov kev pheej qhia yus tej xov xwm ntiag tug hauv tej social media platforms. Source: AP / Eraldo Peres/AP
- Phishing: Ces yog thaum ib tug neeg cyber attacker twg xa ib tsab email los yog ib tsab xo (message) uas muaj ntsis zoo li yog xa ntawm tej kooom haum txaus ntseeg tuaj tiag, li xa tuaj ntawm ib lub txhab nyiaj tuaj, los yog tuaj ntawm nom tswv ib lub tuam chav hauj lwm, uas lawv muaj peev xwm siv tej xov xwm no coj mua ua txhaum cai ntau yam.
- Skimming: Ces yog cuam tshuam txog cov kev nyiag tej xov xwm credit cards los yog debit cards uas siv ib daim hlau nplaum coj mus khaws tej xov xwm no. Ces tej neeg phem no muaj peev xwm coj mus siv ntawm tej tub rho nyiaj ATMs, chaw sam roj los yog lwm cov twj uas siv tau tej card (npav siv nyiaj no).
- Social engineering: Ces yog cuam tshuam txog cov kev dag tej neeg kom qhia lawv tej xov xwm ntiag tug rau neeg phem, li cov kev ua txoj dag tias nws yog ib tug twg, siv cov kev ntxias, los yog cov kev muab ib yam dab tsi coj los pauv los ntxias kom yus qhia yus tej xov xwm ntiag tug rau tej neeg phem.
- Hacking: Ces yog cuam tshuam txog cov kev cia li nyiag nkag mus siv yus tej computer system kom nyiag tau yus tej xov xwm ntiag tug, los yog nruab kab mob malware rau kom nyiag tau yus tej xov xwm uas tsis zoo qhia rau lwm tus.
- Dumpster diving: Ces yog cuam tshuam txog cov kev pheej mus tshawb yus tej thoob khib nyiab (thoob rau koom seem txeej) kom nrhiav tau ib tug twg tej xov xwm ntiag tug li daim ntawv teev txog cov kev siv nyiaj (bank statement) los yog tej credit card receipts.
Tej neeg ua txhaum cai muaj peev xwm coj koj tej xov xwm ntiag tug mus siv ua tau dab tsi?
Tej teeb meem uas pom muaj tas mus li ces cuam tshuam txog cov kev nyiag siv lwm tus tej cim thawj nyiaj txiaj, Medicare, superannuation, tax thiab nyiag tej me nyuam tej cim thawj.
Ces thiaj nyob ntawm tias seb tej neeg ntxias dag lwm tus ntawd ho nyiag tau tej neeg ntiag tug tej xov xwm ntau npaum li cas xwb.Catriona Lowe, Deputy Chair, ACCC
Thaum tej neeg txhaum cai no nyiag tau yus tej xov xwm lawm, ces tej zaum lawv yuav muaj peev xwm:
- siv yus npe mus thov credit card siv.
- siv yus lub npe mus qhib ib phau bank account los yog ib phau building society account siv.
- coj yus lub npe mus thov siv lwm cov kev siv nyiaj.
- tiv nuj nqe (piv txwv li siv yus tej credit/debit card mus yuav khoom) los yog siv yus lub npe mus qev nyiaj siv.
- siv yus lub npe mus thov ntau yam kev pab cuam (piv txwv li thov ntiav tsev nyob, thov se tshiab, thov nyiaj pab cuam, thov nyiaj pab tej neeg nrhiav hauj lwm, thiab thov nyiaj pab me nyuam).
- siv yus lub npe mus thov ntawv tsav tsheb siv.
- siv yus lub npe mus teev zwm ib lub tsheb twg siv.
- siv yus lub npe mus nrhiav ib txoj hauj lwm ua.
- siv yus lub npe mus thov ib daig passport siv.
- thiab siv yus lub npe mus kos xyeem mem tes rau ib cov contract kom tau xov tooj ntawm tes siv.
Sarah Cavanagh yog tus Manager of Community Outreach ntawm lub koom haum IDCARE, Australia’s and New Zealand's national identity and cyber support service.
Ms Cavanagh kuj tshab txhais tias “Yog tias nyob nyob ua li cas yus lub xov tooj cia li hloov mus siv SOS mode lawm (siv hus tsis tau lwm tus los yog text message tsis tau rau lwm tus dua ntawm cov kev muaj peev xwm siv thiab hu tau rau emergency numbers lawm xwb), ces yog tej yam qhia tau tias muaj neeg hloov siv yus daim SIM card lawm thiab ua txoj dag tias nws yog yus rau ib lub tuam txhab muag xov tooj twg kom qhib dua ib tug zauv xov tooj tshiab siv thiab muab yus phau account xa mus rau tus zauv xov tooj tshiab ntawd."
Xav kom koj siv 2FA (Two-Factor-Authenitcation) rau koj cov kev siv koj phau ntawv khaws nyiaj, email thiab tej social media account uas koj siv ntawd. Source: Moment RF / Oscar Wong/Getty Images
Yog li ne ho yuav pov puag koj tus kheej li cas?
Dr Lowe xav kom yuav tsum xav kom ntxaws ntxaws tso ua ntej koj yuav qhia koj tej xov xwm ntiag tug rau ib lub vas sab (website) uas koj tsis swm, suav tej khw muag khoom hauv o line nrog tib si.
Tsis txhob qhib ib tsab xo los yog ib tsab email uas koj tsis paub tias yog leej twg xa tuaj thiab tsis txhob nyem rau tej links ntawm tej emails uas xa tuaj nrog tej emails los yog tej xo (text) ntawd hlo li.Catriona Lowe, Deputy Chair, ACCC
Dr Lowe thiaj xav kom “Yog tias yus ho tau txais ib tsab xo/ntawv ntawm ib lub koom haum twg, ces yog yus xav paub tias tseeb los cuav, ces tsis txhob siv tej xov xwm uas xa tuaj nrog tsab xo ntawd. Tab sis yuav tsum mus txheeb kom zoo zoo kiag tam li tus neeg nruab nrab xyuas tias tej xub ke yuav sib cuag tau nrog lub koom haum ntawd qhov tseeb yog siv li cas tiag.''
Ms Cavanagh thiaj xav kom yuav tau ceev faj rau tej xov tooj uas cia li hu ntau zaus tuaj rau yus thiab pheej nug kom yus qhia yus tej xov xwm ntiag tug rau lawv.
Nws hais tias "Yuav tsum ceev faj tiag tiag txog tej neeg hu xov tooj tuaj rau yus los yog xa emails tuaj rau yus es pheej hais kom lawv nkag mus siv tau yus lub computer los yog siv yus lub xov tooj ntawm tes, thiab pheej hais kom yus download ib co app twg los yog ib co program twg nruab rau yus lub computer es kom lawv thiaj siv tau."
Ms Cavanagh hais ntxiv tias, "yus yuav tsum xyuas kom paub tseeb thiab ua tib zoo txheeb tus neeg ntawd seb puas yog tus neeg lawv hais tias yog ntawd tiag tiag tso."
Ntxiv ntawd los yuav tsum ua tib zoo xyuas kom yus siv ib tug password nyuaj, thiab txawv rau ib phau online account uas yus siv twg ntawd, tsis txhob siv tib tug passwrod ob zaug.
Kuj yog tej yam tseem ceeb yuav tau ua tib zoo xyuas yus tej ntau ntawv luam tseem ceeb ntawm tsev thiab hais tsi ntsees rau lub caij yus mus ntoj ncig. Muab yus lub tub txais ntawv kaw thiab muab tej ntaub ntawv uas muaj yus tej xov xwm ntiag tug uas tsis siv lawm txov pov tseg.
Tej cybercriminals yeeu muaj peev xwm twv tau tej passwords ntau billions cov uas yooj yooj yim xwb - tsis tas li ntawd los kuj tseem muaj ib co software coj los pab yus kwv yees thiab twv tau ntau txog ntau billions tus rau sij hawm ib feeb xwb thiab. Credit: Peter Dazeley/Getty Images
Yuav tau ua dab tsi yog koj xav tias koj lub cim thawj raug lwm tus nyiag lawm?
Feem ntau mas tej neeg uas raug lwm tus nyiag siv lawv tej cim thawj yeej tsis paub txog tias lawv raug tej teeb meem lawm.
Ms Cavanagh hais tias thiaj yog tej yam tseem ceeb heev uas yuav tau ceev faj thiab txheeb tej cim uas yuav qhia tau tias seb puas yog muaj neeg coj yus lub cim thawj coj mus siv yam tsis raug cai.
Nws thiaj xav kom hu mus ntsib lub koom haum IDCARE yog yus xav tias muaj neeg nyiag yus lub cim thawj lawm. Ces yeej yuav muaj ib tug neeg sab laj yuav qhia yus ib kauj ruam zuj zus tias seb yus yuav tau ua dab tsi.
Ms Cavanagh kuj tshab txhais ntxiv tias, yog tej yam tseem ceeb uas yuav tau nrog tej koom haum muaj feem cuam tshuam sib tham kiag tam sim ntawd, thiab txheeb yus tej online account seb yog li cas.
Tej zaum yus yuav tau mus siv yus tej account ntawd thiab hloov dua tej password tshiab rau tag nrho txhua phau accounts thiab siv cov 2FA (Multi-Factor Authentication) raws li qhov yus muaj peev xwm siv tau. Thiab ho txheeb tias seb tej xov tooj yus siv rau tej account ntawd puas hloov li cas thiab.Sarah Cavanagh, Manager of Community Outreach, IDCARE
Yuav thov txwv tsis pub siv nyiaj li cas?
Yog koj ntseeg tias koj raug neeg phem nyiag siv koj lub cim thawj lawm (identity theft) ces koj muaj peev xwm sau ntawv thov tej tuam txhab siv nyiaj ntawd kom txwv tsis txhob pub siv koj tej nyiaj ntawd.
Andrew Grant, uas yog ib tug zeskais tseem ceeb uas qhia txog tej cai tswj nyiaj txiaj (Discipline of Finance) ntawm tsev kawm qib siab Sydney University hais tias, cov kev txwv tsis pub siv nyiaj yuav ua rau tej txhab nyiaj uas qev nyiaj rau yus tsis muaj peev xwm yuav txheeb tau thiab siv tau yus cov kev siv nyiaj lawm.
Vim cov kev muaj koob npe tsis zoo rau cov kev siv nyiaj txiaj yuav ua rau yus tsis muaj peev xwm yuav qev tau nyiaj siv, los yog ua rau yus qev tsis tau tej nyiaj uas them paj pheej yig, thiab tsuas tau nyiaj tsawg siv xwb. Source: AP / John Raoux/AP
Australia ces kuj muaj peb lub tuam txhab li , , thiab uas txheeb xyuas tej neeg tej keeb kwm siv nyiaj.
Cov kev thov txwv tsis pub lwm tus siv yus tej nyiaj ces yeej ua tau yooj yooj yim xwb li sau ib daim ntawv hauv online rau peb lub koom haum ntawm Australia li tau hais los ntawd xwb.
Dr Grant hais tias "Ib lub koom haum twg ntawm peb lub li hais ntawd ntawm Australia no yeej muaj tej xov xwm teev txog yus cov kev siv nyiaj txiaj. Yog tias yus ho xav thov kom lawv txwv tsis txhob pub ib tug twg siv los yog kom ib tug twg tsis txhob muaj peev xwm txheeb tau yus tej keeb kwm siv nyiaj, ces yus yuav tsum tau sau ib tsab ntawv zuj zus rau ib lub koom haum twg ntawm peb lub uas sib txawv no."
Lub yeej tau teev tej txheej txheem los thov txwv tsis pub siv nyiaj rau thawj thawj 21 hnub thiab tshab txhais tias yus ho yuav thov txuas cov kev txwv ua ib xyoos los yog yuav thim cov kev txwv ntawd raws li qhov tsim nyog li cas.
Ms Cavanagh thiaj xav kom txheeb xyuas yus tej keeb kwm siv nyiaj ib xyoos ib zaug twg kom thiaj pab yus txheeb seb puas yog muaj neeg ua tej yam dab tsi txawv txav yam tsis tau txais kev tso cai.
“Cheem yus tus kheej. Tig los xav. Thiab pov puag yus.”
Tej teeb meem raug lwm tus nyiag siv yus cim thawj (Identity theft) yeej muaj peev xwm tshwm sim tau rau ib tug twg tau txawm tias lawv yeej ceev faj xyuam xim los ua ntau yam.
Dr Lowe hais tias, tej neeg dag los kuj siv tej tswv yim sib chab sib chaws heev coj los dag sawv daws lawm thiab. Yog li ntawd thiaj xav kom tej neeg yuav tsum tau nco ntsoov peb lo lus tseem ceeb uas yog: xaus/cheem tso, tig los xav tso thiab seb ho yuav pov puag yus li cas.
Dr Lowe tshab txhais tias "Xaus/Tso tseg — tsis txhob qhia yus tej xov xwm ntiag tug rau lwm tus neeg, los yog tsis txhob pub lawv nkag mus siv tau yus lub computer. Tig los xav tias — 'kuv puas paub tus neeg uas yuav xa nyiaj rau ntawd tiag tiag?' thiab siv tswv yim los pov pug yus li — yog tias yus txhawj tias tsam yus ho raug dag, ces kom hu mus ntsib lub koom haum
IDCARE thiab yus lub txhab nyiaj thiab qhia tej xwm txheej no rau lub koom haum and your Scamwatch paub."
Xov xwm qhia txhua ntxiv:
- Yog koj xav qhia txog ib cov kev raug neeg phem dag twg ces sau tau aim ntawm los yog qhia rau lub website tau.
- Hu rau lub koom haum itus xov tooj 1800 595 160 (Australia) los yog hu tau rau tus xov tooj 0800 121 068 (New Zealand) yog koj txhawj tias tsam koj raug lwm tus nyiag siv koj lub cim thawj lawm.
- Txheeb tau tej xov xwm qhia txog tej xub ke tshiab uas yuav pab kom koj txheeb tau txog cov kev siv cim thawj ua txhaum cai thiab tej tom tswv tshiab uas raug siv coj los ntxias dag sawv daws tau ntawm .
rau hnub zwj Teeb (Thursday) thaum 6 pm AEDT thiab hnub zwj Hnub (Sunday) thaum 11 am AEDT los yog koom tau ntxiv ntawm ,, , thiab los yog download thiab kom koj mloog tau SBS Hmong.
