Key Points
- Aköl Australia ee kööl waar bi British bi keek beeri Union Jack den jal nhial Sydney Cove ee ruön 1788, ku ke yen jɔ̈l loony cok.
- Akol niin 26 pen Tok ee yen jɔ̈k lööny British cök, ku ee kööl arɛ̈ɛ̈m tɛn anyiköl kɔc Aboriginal ku Torres Strait Islander.
- Wël juëc ci wïcthook aye nyuɔ̈th kɔc juëc Australians awic ke bi Kööl Australia ŋuɔ̈t rɛ̈ɛ̈l ke ye pen Tok aköl niin 26.
Pen Tok akol niin 26 aci looi ke ye Kööl pɛn Australia, akööl wën ye baai eben. Ku tɛn Kɔc thɛ̈ɛ̈r Adööc, ku tɛn akuën kɔ̈c juëc Australians, Kenë acie akol pɛth bi luöi yääi.
Boe Spearim, a Gamilaraay, Kooma, ku Murrawari jam thin and podcaster, aye luel dhiën puöu wën bɛ̈i ke yen kööl kënë.
" Tɛ̈në ɣɛn, na yee ke yiök ɣɛn aköl këne, nhiäknhiäk, aa yiök ciët ɣa lɔ toolic. Ɣa ŋic leŋ kerɛɛc ci rot looi. Ee tɛwën ya yiök ke ci pɛ̈th."
Ye wɛ̈t ŋo ye Köl Australia Day looi akol niin 26 pen Tok
Aköl niin 26 pen Tok, 1788, Kɔc British aci beeri den Union Jack jäät nhial ee Sydney Cove, bi ya yen jɔ̈k lööny/luɛ̈ɛ̈k.
Köl Australia Day aci jɔk bi ya muuk nhom aköl niin 26 pen Tok mën 1935, ku aci jal bɛn looi ke ye kööl ye baai lɔ̈ɔ̈ŋ ee 1994.
Tɛ̈n kɔc kɔ̈k Australians a yäi guïk thin cimën nyupnyup rïïŋ keek mɛ̈ɛ̈thken ku kääcken, ku lëëk waar yiɔ̈u aye bïk dääi määny moocnhiäl. Yɛ̈ɛ̈i juëc bi kɔ̈c yiëk ke ye ke kɔc ci dɔ̈ɔ̈c tɛn aye looi köl kene yic.
Ku aköl niin 26 pen Tok aye kuëc ku lëëk aɣer thin ke "Kööl Dhiëëu" tɛn kɔc Aboriginal ku Torres Strait Islander jɔ̈k 1938. Akuën kɔc juëc ee rot juäk thin ke kuëc bïk ci ye door köl kënë ku keek aa thiëc bïk kööl ye bääi rëël piny thin bi kɔ̈ɔ̈k akoldɛt yic.
Invasion Day Rally in Brisbane, 2024 Source: AAP / JONO SEARLE
Yeŋo ye yen aköl aa arɛ̈ɛ̈m tɛn kɔc Aboriginal ke ye Australians?
Dr Summer May Finlay, ku ye tïŋ Yorta Yorta ku ye raandit piööc jama ee University of Wollongong, aci kuäny yic akol niin 26 pen Tok ee kööl jɔk arɛ̈ɛ̈m tɛn kɔc Aboriginal ku Torres Strait Islander.
"Yen ee jɔ̈ɔ̈k ciök tiɛ̈ɛ̈l, yen ee Jɔ̈k atëëkthok, yen ee jɔ̈k kaam ke cii kaackua jääl ke ye keek Akutnhom ku ye ke baai lɔn kɔ̈ɔ̈ckuän dit aci cääth thin ee ruön tim 65, 000."
lööny/luɛ̈ɛ̈k British aci rɛ̈ɛ̈c dittet apɛi bɛ̈i tɛn Kɔc Aboriginal ke ye Australians kek ci pɛ̈ɛ̈nden ruum ke ciin, nɛ̈ɛ̈kkek, ku bïï tuɛ̈nytuɛ̈ny ku nyiɛ̈i miëthken ke cïn ee ril.
Rɛ̈ɛ̈c loony/luɛ̈ɛ̈k , aye mat thin agut ca ateekthok, piälguöp ci pɛ̈th, gur ɣöt kääcken karakonic yic ke juëc, ku keek aŋuɔ̈t ke ciëëŋ thin yekölë.
Dr Finlay ee kɔc eben Australians thiëc bïk rot piööc bïk näŋ ŋiëc anyikööl pɛ̈nden.
"Ɣɛn aye taak Australia ee pɛn pɛth apɛi ee dhɛ̈l juëc yic. Ɣɛn aŋic kɔc keek ci bɛn ee pɛn këne ku kek aa kɔc adööc pɛ̈n kënë a bïk ŋic ku gäm kënë. Ku ye kaam töŋ këne yic, ɣok alëŋ anyiköl ee pɛ̈n këne wën yen ci pɛ̈th ku yen aci kɔc kuëc mɛ̈n ku bi gaam."
Wɛɛr, bi gaam aye bi puol eben kööl kene?
Wël wën ci wïc thook aye nyuɔ̈th . Ku kuät ee ruön eben, akuën kɔc juëc ku ke lɔ ke juɛk rot aye ke wic ku bi waar kööl kënë ye baai rëël piny.
Kɔ̈c juëc Aboriginal Australians awicke bi köök, na cɔ̈k ɣa lɔ̈n ye kɔ̈ɔ̈k yen nhiaar ŋiëc anyikööl ci rot looi bi gaam tɛn lɔn bi yen war. kɔc kɔ̈k, cimëne Boe Spearim, aye gaam kööl këne awic ku bi puöl eben ben.
"Yen ee ku bi näŋ pɛ̈lpɛ̈l dɛɛtic loony/luɛ̈ɛ̈ yen ci pɛ̈n nyuuc thin lɛ̈ɛ̈ŋ wala lɔn këne ci rot looi tɛn kɔc Aboriginal aci kɔc kuëc ku bi gaam lɔn ci yen rot looi, ku ye ye nɛ̈ɛ̈n bi yen looi. Ku yen ee ku bi ɣok taak thityeth ku mittil ku kɔc akutnhom baai lɔn nada ka ci wïc bïk latuëŋ ke ŋuɔ̈t ke looi yään nääk latueŋ, yen acië tɛde," Aci luel.
People gather outside Victorian Parliament for the Invasion Day rally, 2024. Source: AAP / Diego Fedele
Ye kada bi yin yen looi dhël athɛ̈ɛ̈k pen Tok 26
Akutnhïïm Kɔc ke yiök pɛn kenë aa caa aguiɛɛr looi bi kɔc caath, leek aɣer, loiloi tääŋ aköl, ku loiloi ciɛ̈ɛ̈ŋden baai thook eben aköl niin 26 pen Tok, ku kee aa kööl këne " cɔɔl ke ye " Kööl ci baai dɔɔm" aye " Kööl puut beei".
Aye Dr Finlay kuanyic ye kada cïï kööl kënë root looi ku yeŋa leu bi rëël thin.
"Cääth këne aci keek looi ke cääth dɔɔr dhɛ̈ɛ̈l yiic, keye lɔ aɣer ke ci maaan. Ɣɛn ci rëël cääth lɔ aɣer yic kajuëc Melbourne ku waar ciëëŋ ɣɛn thin tɛnë. Ku ke dhël pɛ̈th tɛn baai kee kääcke bïk ke nhïm maat, na cɔk aa lɔ̈n ye keek kɔc bɛɛi Aboriginal and Torres Strait Islander, na cɔ̈k aa lɔn cïï keek ye kɔc bɛ̈ɛ̈i ke yiök tɛ̈në."
Rana Hussain ee raan töŋ akutnhom ee Dhuk Puou ciën Australia, Ke cië wïc ke bïk yiök thin akutnhom wën ɣäth tuëŋ dhuk puou cien kaam kɔc ke yiök tɛne ku kɔc-cië kɔc ke bɔɔu ke Australians. Ku aye luel mɛtmɛt nhom këne ee ŋɔ̈ɔ̈th bɛɛi ku mɛ̈ɛ̈n röt.
"Yïn ee yiök keek mɛ̈tmɛ̈t rot kɛ̈ɛ̈c kɔc ee tök, ku yïn ee yiök kek ŋuɔ̈th kek akutnhom baai. Ke ye kɔc määth, Ɣɛn aya tak kee ke rilic lɔn bi ɣok kɔ̈ɔ̈c ke kɔ̈ɔ̈th Kɔ̈c Tuëŋ ke thɛ̈ɛ̈ny kënë ku bi kol kënë bi waar aye ŋiëëc juëc kɔ̈k yeŋo ye kööl kënë luel tɛne keek."
Akutnhïïm Mijilth juëc acie Kööl Australia ku yɛ̈ɛ̈i dööc bɛn looi thin aköl niin 26 pen Tok. Ɣɔ̈n kɔ̈k loiloi aa kɔc luui puöl bïk köl rëël baai piny thin këne war aköldɛt.
New Australian citizens, Broken Hill, NSW Source: AAP / STUART WALMSLEY
Ye kada ye kɔɔc ci kök yen leu bi rot thääny Kɔc Thɛ̈ɛ̈r Adooc Australians
Aye Mr Spearim gaam kɔɔc abikook, kɔc juëc kääm ken aci kajuec tɔŋ rëët kenhiim ku dɔmdɔm bɛ̈ɛ̈i ken, ku aleu bïk thɔ̈ɔ̈ŋ anyikööl ci Aboriginal buöc.
"Yen ee kën kɔc gooi bi kɔc bɛn tɛne ku bïk yiök ke dɔɔr. Jɔk aköl niin 26 pen Tok ruön 1788, ɣok akëc yic yiök, ɣok akëëc dɔɔr yiök," Aci luel.
Aci Rana Hussain luel lɔn nada këne aköl niin 26 pen tok aleu ku bi ya kën kɔc Australians eben, kë cië kɔc Aboriginal e rot.
"Ɣɛn aya tak tɛn kɔc juëc, kek aye ke tak lɔn nada ka rilic ku ke muöl ku dhiëu ariɛ̈l kek Kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tueŋ, ku kuät yen deetic thiɛ̈kic ye köölë aleu ku bi tïŋ tɛ rïlic yen yic thin. Ku tɛn ɣɛn, kaye mɛ̈nh ɣa dhiëu raan ke kök baai Indian, ɣok aleŋ anyiköl da rot loony /luɛ̈k ku loony/luɛ̈ɛ̈k Bristish."
Ke ye raan riënyrou ci kɔɔk, Ms Hussain aye deetic yeŋo ye kɔc juëc ci kɔ̈ɔ̈ yen wïc bïk door pɛnden yam wiic kek.
Ku yen aye gaam lɔn kɔc Australians awicke bïk naŋ jam wën rilic apɛi e wɛ̈t bi anyiköl yic ee pɛnda kuanyic tuëŋ ku buk yiök ke yen raan eben mat thin e dhel kɔc mat bi yen cam.
“Ɣɛn aya tak buk naŋ jam ka ɣok ye baai, ku ye tɛnë ɣok abi jal jam ye kööl nɛ̈n wïc ku bi ɣok yen ya cam thin tɛn ɣok eben anyiköl këne yic ku bi keek eben ŋic ku jɔk ku ban etok. Yin aŋic, ye kööl nɛ̈ɛ̈n bi pɛ̈th bi ɣok maatic eben."
Gat rot piny wala buɔ̈th ɣok Australia Explained podcast ku ba kajuëc kɔk lëk yiëk ku wël rëëk cok piny piir yam yic tɛn pɛn Auɛtralia.
Yin lëŋ kuät kathiëc keek aye ke wic bi jäämic? tuöc ɣok emeel tɛn
