Key Points
- ŋiëc eekɔc tueŋ tɛyen piny rot waar ku ye këne yïcda ku aye ke lɛ̈ɛ̈k rïïc luɛ̈lde yiic ka ye tïŋ kɔc nyiin ku ku luɔ̈i ciɛ̈ɛ̈ŋden yicɛɛŋ thɛɛr.
- Tɛ̈ ye yen rot waar thiin ee lɔ ke dhuk ye yiic luɛ̈l Bɛ̈ɛ̈i Kɔc Tuëŋ ke wääc ɣɔ̈n Australia yic cit tɛ tɔ̈u kek thïn.
- Ŋïc ee piny tɛ Kɔc Tuëŋ atɔ̈ ke nɔŋic dɛ̈tde yic yenë ciëëk ke läi röt waar thïn wala dit ee tiim thiääk kenë wɛ̈ɛ̈r ee piny ku ye kene yicdɛ ee ruɔ̈ɔ̈n yic.
Dɛ̈t yic tɛ ye piny ku ye këne yicdayen rot waar ̈̈ee kë thiekic apɛi tënë ŋiɛ̈c ciɛɛŋ kɔc Aboriginal ku Torres Strait Islander, cï looi ë ruöön tiim juëc ci jal.
Tɛ̈ ye piny rot waar thïn ee pïïr e läi ku tiim cɔk loi rot, ku deet yic tɛ ye kek nuët thïn thiekic tënë pïïr e raan—apɛi tɛ̈në Australia kaam keye piny rot waar dït apɛi ku piny ye lac tɔ̈u ke cïï kɔc ye päl awɛ̈ɛ̈c piɛ̈ɛ̈nyden.
Käŋ kedhie aye röt rek, ee täŋ ciɛɛl e ciɛɛŋ Kɔc Tueŋ, ku ë run juëc cï tëëk yiic, Kɔc Tueŋ Australia ku kɔc ke Torres Strait Islander acï pinyden tïŋ ku ŋickë kä ye röt lac looi nuɛ̈t ke wɛɛr piny, kaam yen rot waar tɛn läi ku tiim pïïr
ke lɔ̈ɔ̈m.
Cɔl ee diɛt tök alëu bï deŋ bɔ̈ nyuɔɔth, ku juäk ee yiɔ̈ɔ̈k ee tim dɛ̈t wala tim dɛ̈t alëu bï nyuɔɔth lɔn cï ruɔ̈ɔ̈n rot waar ku kaam abi rot kɔök bï kek lɔ tëdɛt piny alɔ̈ŋ dɛt.
Aunty Joanne Selfe ee tiŋ Gadigal bɔ̈ ë baŋ ciɛɛm ee pan Australia ku ee dïët ke ye piööc tɛ ye piny rot waar, ye këne yicda ee ruɔ̈n ku piny wël cë kek yiök ee panden ku akutnhomden yic.
“Kë ril yic ë ŋic ë dhöl tɛ ye piny luui thin, kënë yicdɛ yen rot waar ku piny, ee kë thiekic tënë pïïr ee kɔc ëbɛ̈n. Në kɔc ke baai tueŋ, ke määthda dït apɛi kenë ŋïc kënë acï ɣok puɔ̈l buk cil në ye piny ril yic kënë yic,” acï Aunty Joanne kuanyic.
Moodjar, the native Christmas tree Credit: TerriAnneAllen/Pixabay
“Anɔŋ kä juïc ke pïïr cë rɔt loi ë pinynhom ciï riääk yic ë pinynhomda yic, cimëne nadɛ̈ ke yoomdit aloi wala yaak, Kɔ̈c Tuëŋ acë röt guiir eë keek ku keek aa nɔŋ ajuɛr ŋic ë pïïr thiɔ̈ɔ̈r aa ŋic ë pial guöp aböör ̈̈, guiir ë rot alɔŋ yääk,” Aci Joannë lueel.
“Na tïŋku dhöl wën lëu bï pïu ë piny kɔc ëbɛ̈n riɔ̈ɔ̈k, ke ɣok aa wïc buk naŋ riɛl - ŋiɛ̈c luɔida yenë ka ye ɣok gël. Diarra-murrahmah-coïng, akɔ̈l ee lööny piny ke thith, ku yeen aye nyuɔɔth lɔn bï piny path nhiääk.”
Alɔŋ ciɛɛm e panë Australia, dupiööc ŋic kuɛɛt ke Jama ee Murdoch Jordan Ah Chee ee ke dhieth ëë pan Kimberley ku anuɛ̈t ke kɔc Bindjareb, Wardandi, Palyku, Nyikina, ku Yawuru.
“Anɔŋ kë ye tak lɔn nadɛ̈ ke kɔckua ake ye cath, ku ye kën acï rot gɛɛi tënë ɣook ke cïn nhom piny wala cïn baai.”
Ɣok aye cath apɛi kaam yen rot waar ee ruɔ̈ɔ̈n ku ɣok aa lëu buk cath në ɣän juëc yiic ëë dhöl lëu bï ɣok ya rëër ciëëŋ thin.Jordan Ah Chee
“Aborginal ku kɔc ë Torres Strait Islander acï määth dït apɛi looi ë ruon juëc yiic, kek piny, pïu ku nhial – ku määth aci dɔ̈m kënë yic ɣok acï ŋiɛ̈c tɔ̈c ril yic kënë cak cï ɣok kuɔny buk pïïr ë tɛ̈ɛ̈n – ku yen ee kën. Thööŋ tɔ̈ piiny lɔn ye këriɛ̈ɛ̈c ëbë nuɛ̈t.”
Kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tuëŋ aye röt rek apɛi kenë piny, nhial ku pïu ku yekë kɔc cɔk deetic apɛi ëë tɛn ye piny root waar ëë ruɔ̈ɔ̈n röt waar thïn cääth pinynhom.
“Ku na yïn ya, ke cie dhɔ̈l ke western ye ŋic të ye yïn ruɔ̈ɔ̈n thɔ̈ɔ̈ŋ thïn ëë nïn lik yiic ëë athör yic, ŋic lɔn bï ruɔ̈ɔ̈n bɛ̈n ku tɛ̈ bï kek ya cath thïn ëë ruɔ̈ɔ̈n yic ëbɛ̈n, acï bɛ̈n ë waar ee piny ku ciëëŋ e läi ku wɛ̈ɛ̈r e pinynhom,” Ah Chëë acï lueel.
“Ku yen abï ɣok nyuɔɔth të bï ɣok ya rëër thïn ee kaam dɛt kɔ̈k ke ruɔ̈ɔ̈n yic, ye mïïth yïndë kek tɔ̈, na bï ɣok ya tɔ̈ ëë wɛ̈ɛ̈r yɔu wala ëë pinynhom, ku këya, ë yic, ŋiɛ̈c deetic ëe thɛɛr ku thɛɛr ke ruɔ̈ɔ̈n ee kë thiekic apɛi tënë pïïrda.”
Fire stick farming Credit: Christian Bass/Unsplash
“Na ye ku tak ke tueŋ bï bɛ̈n ë ɣok nhïïm ee puɔ̈ɔ̈r ee pïu ke mac. Puɔ̈l ë mac ee ɣok puɔ̈l buk pïu ë mac ya muk piny ago mac jɔɔk bi dëp ɣɔ̈n wën thuut yiic na ye ke ci maac rot jɔk ke dɛ̈ɛ̈p aye kuät ka kɔ̈k wën loi rot ke daak yiic tɔu nhïïm piiny ke ci dit” acï Aunty Joanne lueel.
“Ku yen ee ɣok puɔ̈l aya buk ŋic lɔn ye tiim yam tɔ̈ thïn ë ke cï röt guiir tënë läi ë mammal ë ke nhiar keek apɛi.”
Cɛɛth ee ruɔ̈ɔ̈n ee luɛ̈ɛ̈l ë Kɔc Tueŋ awääc ̈ yic ku aye thääny kɔu tɔ̈u kek thïn ë Australia yic ebɛn.
Në panë Noongar tɔu alɔŋ ciɛɛm ee Australia, kaam ka dhetem aye keek ŋic athor ë rüön nyuɔ̈th yic, ke Birak ee jɔ̈k ë ruɔ̈n nyuɔɔth jɔ̈k muöi ee pɛɛr thiɛ̈ɛ̈r ku rou – ee kaam tuöc piny ku ciɛm yëëi.
Birak ee thiääk kenë atuɔ̈c ku akɔ̈l ku mac, ee kaam wën yenë piny tuɔ̈c ku ka ye lac ŋic ke ye kaam ee mïïth kor, ku ke kaam looi yëëi, ku kaam kene aye kupiɛ̈ɛ̈ny ku ka roor kɔ̈k kuääcden riɛ̈ɛ̈c piny ke kɔ̈ɔ̈th ku mïïth diɛ̈t ɣa jal ɣɔ̈t kek yiic ku mïïth lääi ɣa jal dit ku lɔ ke caath ke thiɛ̈ɛ̈i pinynhom,' aci Ah Chee kuanyic.
Töŋ rilic kä ye röt waar ë pinynhom ee ke kä pieth dhëëŋ yiɔ̈ɔ̈k mayɛ̈ɛn̈ e tiim moodjar, wala tim Yaan Christmas, yen ee tim ë tɔ̈ ke ye kë thiekic apɛi tenë piɔ̈u tënë kɔc ke Noongar. Ku kaam kenë yic, aye thääny kɔu kek kënë yic, ke thööŋë rot ke tɛ luui piny rot ku wɛɛrde, ee thaar bï cuäny e ciɛɛŋ rot looi.”
Käke nhial cït mɛn de pɛɛi ku cäthde, aye keek luɔ̈ɔ̈i ë Kɔc Tueŋ bïk kä bï röt waar ke piny ŋic.
Tɛnë ajuiɛɛr ee ŋiëc Kɔc Tueŋ yic, ke pɛɛi ee jɔ̈k e deŋ nyuɔɔth.Aunty Joanne Selfe
“Ëmën ba tak yic – gääi deŋ aci lɔ̈ɔ̈k tɔu nhiääl, ruɛ̈lpɛ̈ɛ̈i bi ruɛ̈l ku thööŋ gääi deŋ lɔ ciɛlciɛ̈l , yen aleu bi ya tïŋ ke ye tɛ thiɔ̈ɔ̈k yen thin ke pɛ̈ɛi. Ëmɛn agut cï nyïny käŋ yee mɛnë acï nyic lɔnadɛ̈ ke pɛɛi halos aye lɔtueŋ keke ajuɛɛr tɔ̈u piiny, ye lac kuanycök në deŋ ku atuɔ̈c lir wala në köl dɛ̈t wala rou.”
Ku gɛ̈ɛ̈r e kä thiik ke tɔ̈u de pɛɛi alëu bï naŋ amana thiekic aya dɛ̈t.
“Në thɛɛk kɔ̈k ke pɛ̈i acie tɔ̈ në ciɛɛl de ye halo kënë yic, alëu bë ya tɔ̈ në baŋ tökic amääth, ku yenë ka lëu bë nyuɔɔth ke nɔŋ yom bɔ̈ aya,” acï Aunty Joanne lueel.
A moon halo Credit: Geoffrey Wyatt
“Ɣok anɔŋ käk cï gɔ̈t ë pïu yiic ë Sydney, kä lik apɛi bï yiic luel, ku töŋ den ke looi thook ee cɔl Kuur ee Pɛɛi, yen aci giɛt ee pɛɛi nyiin. Ëmɛn, kee kä cïke thuur käkë aye ɣän kaa bɛ̈t ke pɛɛi nyuɔɔth, ku jɔlkë jɔɔk ë raan ë cak Biaime's boomerang,” Aci Aunty Joanne rɔɔm.
“Ëmën kën ee kë thiekic rin cï Gaddy ŋic ke ye rɛcdït, diäärkua e ye tɔ̈ aɣeer eë Warrang, Sydney Harbor, eë thɛɛrken yiic, rɛ̈c dɔm eë mac thiin koor ku mïth aye lac dɔm ke ɣöc ke cok, ku na ye ɣok pɛɛi luɔ̈ɔ̈i buk rɛ̈c dɔm ke ɣok aŋic lɔn yenë pɛɛi tueŋ ku thök ë pɛɛi thök ë rɛ̈c yök ke ye thaar path bï ɣok rɛ̈c dɔm, ku kën yenë ye looi, ee lɔn bï pɛɛi yam wala pɛɛi cï thiäŋ pïu thɔ̈ɔ̈r – keek abï ril apɛidittet, keek abï pïu ë pïu yiic jäl ku bïk aya dɛ̈t cɔk ril amääth bïk rɛ̈c tïŋ.”
Tɛ̈n piny e Australia ee kë wääc apɛi, ye tɔ̈u ë thɛɛr ke pïu ë piny, atuɔ̈c e roor, ku liɛɛr de alpine—kuat ë piny anɔŋ thɛɛr keen wääc.
Tɛne Akutnhïïm Kɔc Tuëŋ, kaam ke ruɔ̈ɔ̈n acie keek ye lueel në nïn ku në tɛ̈n yenë tiim ku läi röt luɔɔi thïn në pinyden yic. Kë ye tïŋ kënë ee kä juëc apɛi bɛ̈i, kä juëc wääc yiic ke dɛ̈të yic e piny pan Australia awär kä ŋic keek ke runkenë yic ŋuan.
Ee kë ril ye kɔc cɔk tak ciɛɛŋ e kɔc ke baai kenë piny ku ye kë lëu bukku piɔ̈ɔ̈c thööŋ de ŋiëëcden ku ciɛɛŋden.
Të wïc yïn wël juëc alɔŋ ŋiɛ̈c täk e kɔc thɛɛr, neem:
Gaat rot piny aye buɔ̈th Australia Explained podcast ku ba kejuëc lëk ŋic ku ku wel kɔ̈k rïïk ciok piny piir yam yic pan Australia tɛ̈ne.
