KEY POINTS:
- Higit 17 milyong Australyano ang rehistrado na bumoto sa referendum na magaganap sa huling bahagi ng taong ito.
- Ang pagpasa ng Voice referendum bill ang nagsimula sa proseso ng pagtakda ng tiyak na petsa para sa botohan.
- Dapat itakda ang petsa sa loob ng dalawang buwan at anim na buwan mula ngayon.
Opisyal nang boboto ang mga Australian sa Voice to Parliament sa darating na anim na buwan, matapos makapasa ang referendum sa Senado sa botong 52 to 19.
Pormal nang nalagpasan ng Parliyamento ang huling pagsubok nitong Lunes. At ngayon ay pinaghahanda na ang mga mamamayan para magdesisyon kung isasakatuparan ang the Voice, - isang mahalagang bahagi ng 2017 Uluru Statement from the Heart - sa konstitusyon.
Nagdeklara ang mga Yes campaigners na "tapos na ang trabaho ng parliament", at inaasahang nasa ibaba na ang diskusyon para sa pagkakaroon ng pagbabago sa konstitusyon.
Sinabi ni Minister for Indigenous Australians Linda Burney na ang hakbang na ito ay daan para kilalanin ng Australia ang mga Indigenous Australians sa Constitution at maging mas mahusay na bansa.
"It's on ... Today, the political debate ends. Today, we can start a national conversation at the community level," ayon sa kanya.
"For too long, Indigenous Australians have been consistently worse off than non-indigenous Australians ... It's a broken system. And the Voice is our best chance of fixing it, because when we listen to people on the ground and consult with locals, they make better decisions and achieve better outcomes."
Giit naman ng Labor na ang Voice ay magiging purong lupon ng mga tagapayo, na magbibigay sa Indigenous Australians ng oportunidad na gabayan ang parliyamento at pamahalaan sa mga isyu o usaping makakaapekto sa kanila.
Pero ilang kritiko ang nagsasabi na may hatid itong risk o panganib, habang ilan naman ang nagsasabing kulang ang maibibigay nitong kapangyarihan sa mga Indigenous people.
Ang unang referendum ay magaganap sa pagitan ng dalawa hanggang anim na buwan mula Lunes, nauna na ring sinabi ni Prime Minister Anthony Albanese na magaganap ito ngayong taon.
"This once-in-a-lifetime opportunity to lift our great nation even higher," ayon sa kanya.
Independent Senator Lidia Thorpe reacts after the passing of the Voice to Parliament in the Senate chamber at Parliament House. Source: AAP / Lukas Coch
"This is an opportunity to do things better, instead of doing things for Indigenous Australians, [to] make change with Indigenous Australians."
Koalisyon, walang pagtutol sa pagpasa ng referendum bill
Bagaman tumutol sa Voice, itinuloy ang Koalisyon na ipasa ang panukalang batas noong Lunes ng umaga.
Sinabi ng Liberal frontbencher na si Michaelia Cash na ang isang Yes vote ay makakapagpabago ng Saligang Batas ng Australia. Aniya nabigo ang Labor na magbigay ng sapat na detalye kung paano gagana ang lupon.
"[But] we believe in the people of this nation, and their right to have a say on this issue," ayon sa kanya.
"It's unknown, it's divisive, and it's permanent. If you don't know how the Voice is going to work, my humble opinion is: vote No."
Sinabi ni Coalition Indigenous Australians spokeswoman Jacinta Price, isang Warlpiri/Celtic woman, na ang ideya na ipagkatiwala sa Parlamento ang pag-uusap ng mga detalye matapos ang referendum ay puno ng legal na panganib.
"The prime minister wants us to blindly trust him to sign his blank cheque and allow his risky proposal to be enshrined forever in the constitution, when he cannot guarantee anything," ayon sa kanya.
Maliit na bilang ng mga miyembro ng Koalisyon ang bumoto laban sa panukalang batas, isang teknikalidad na magbibigay-daan sa kanila na makapagbahagi ng kanilang suporta sa "No" sa mga opisyal na pamphlet ng referendum na ipamamahagi sa mga botante.
Ikinalugod ng Greens ang "isang makasaysayang araw"
Ang tagapagsalita ng mga Indigenous Australians ng Greens na si Dorinda Cox, na nagkompromiso sa kanyang pagsusulong na dapat manguna ang Kasunduan at Katotohanan bago ang Voice, ay nagbunyi sa isang "tunay na makasaysayang araw" para sa mga Fisrt Nations Australian.
"The parliament's work is done. It's time for the grassroots Yes campaign to get out there in the community and share with all Australians why this referendum is so important, and why a Voice to Parliament is so important," aniya.
Ms Burney, seated left, was present for the debate. Source: AAP / Lukas Coch
Habang binibigyang-diin ni Senador Cox na ang Voice ay hindi magpapababa ng soberanya ng mga Indigenous- people, paulit-ulit sumgit si Independent Senator Lidia Thorpe, na umalis sa Greens upang malayang mangampanya para sa Voice.
"Prove it!" ang paulit-ulit na tugon ni Senator Thorpe.
Binatikos ni Lidia Thorpe ang 'peke at nagpapanggap' na Voice.
Inilarawan ni Senador Thorpe, isang DjabWurrung, Gunnai, at Gunditjmara woman, ang Lunes bilang "araw ng assimilation" at nananawagan sa mga Australyano na i-boycott ang referendum.
Binanggit ni Senador Thorpe na ang panukalang batas ay ang "huling pako sa ataul", ngunit hindi pa niya ibinunyag kung saang panig siya boboto sa mismong referendum.
"I'll be voting No to this disastrous idea of giving us no power," she said.
"But I can't support something that gives my people no power. I can't support something that is handpicked by whomever is in power."
Minister for Indigenous Australians Linda Burney poses for a photo with 40 members of Jawun at Parliament House in Canberra. Source: AAP / Mick Tsikas
"Yes, I'm here to infiltrate it, [to] rattle the cages, [to] destroy the white supremacy that is represented in this place."
Suot ni Senador Thorpe, ang t-shirt na may nakasulat na salitang 'Gammin' sa gitna ng talakayan, at hiniling nya na ipatupad ng Parlamento ang mga rekomendasyon mula sa Royal Commission tungkol sa mga pagkamatay ng mga Aboriginal na nasa kustodiya ng mga awtoridad.
Independent senator Lidia Thorpe reacts during debate on the Voice to Parliament in the Senate chamber at Parliament House. Source: AAP / Lukas Coch
"We're hearing all these beautiful, heartfelt stories about how this is going to fix our lives. It's going to solve everything. We can't even do anything until after this referendum ... Meanwhile, children are being tortured in prisons."
Sa kanyang pagsasalita sa talakayan noong Lunes, hinimok ni Malarndirri McCarthy, isang miyembro ng frontbench ng Labor, ang mga Australyano na bomoto ng yes "para sa isang mas magandang kinabukasan" at sinabi na ang Voice ay magiging "napakahalaga" para sa mga Indigenous people.
"[Indigenous people] are reaching out to all Australians, to be able to feel proud of this time in our country's history, where we can lift one another up," ayon sa kanya.
"Where First Nations people can be and feel very much a part of the complete fabric."
May pangamba sa takbo ng talakayan matapos ang mga komento ni Pauline Hanson
Matapos hikayatin ni Senador Pauline Hanson ng One Nation ang mga Australyano na "tanungin kung bakit" nangyari ang Stolen Generations, kinumpirma ni Senador McCarthy na nag-aalala siya sa takbo ng talakayan sa mga darating na buwan.
Hinimok ni Senador McCarthy ang mga Australyano na "pakinggan ang mas mabuting panig ng iyong sarili" sa buong talakayan.
“I am concerned, a little bit, when I hear about some of the commentary that goes on,” aniya.
Senator McCarthy conceded concern over the tenor of the debate, just moments after Pauline Hanson's (pictured) comments. Source: AAP / Lukas Coch
“It is only then can we find the better part of ourselves as a country, the better part of ourselves as Australians.”
Nauna nang ihayag si Senador Hanson na marami sa mga Stolen Generations ay "hindi makakaligtas o mabubuhay" kung hindi sila inalis.
“You know, you talk about the Stolen Generation. It did happen at the time. Ask yourself why,” giit niya.
Natuklasan sa 1997 Bringing Them Home Report na ang pag-alis ng mga bata mula sa kanilang mga tahanan ng mga Indigenous ay malaking paglabag sa karapatang pantao, kung saan ang mga inapo ng mga batang inalis ay mas malamang na makulong, magkaroon ng mga problema sa kalusugan, at mas mababa ang tsansa na makahanap ng trabaho.
Sinabi ni Mr. Albanese na hindi niya nakita ang mga komento ni Senador Hanson, ngunit inaasahan niyang magiging katugma ito sa mga bagay na kanyang sinabi dati.
“I don't intend to respond to them, because I don't think that they're worthy of a prime ministerial response. I will call for respectful debate across the board,” he said.
“No matter what way people are voting, advocates [should] to do their best to stick to the facts, to not say things that they know are not true.”
Ang Voice ay magdudulot ng pagbabagong pang-estruktura ayon kay Linda Burney
Ang mga referendum ay pinapasa sa pamamagitan ng tinatawag na double majority - isang majority ng mga botante at isang majority ng mga estado. Ang mga residente ng NT at ACT ay hindi kasama sa majority ng mga estado.
Binigyang-diin ni Independent Senator David Pocock na ang mga residente sa ACT at NT ay walang pantay na pagboto.
Ayon kay Senator Pocock ang mga pagsisikap ng Koalisyon gawin ang referendum bilang "The Canberra Voice" ay walang katotohanan.
"This is the result of one of the most consultative processes in Australia's history ... Yes, if it isn't broken, don't fix it. But if it's broken, it requires fixing. This is an opportunity to fix it," ayon sa kanya.
Ang Indigenous Voice to Parliament ay isa sa mga hiling ng Uluru Statement from the Heart na inilabas ng mga Indigenous leaders noong 2017.
Tatanungin ang mga Australyano sa isang referendum ngayong taon - sa pamamagitan ng pagboto ng Yes o No - kung sumusuporta sila sa pagbabago sa konstitusyon upang lumikha ng isang permanenteng independent na lupon sa parlyamento at pamahalaang pederal upang magbigay payo sa mga isyung may kaugnayan sa mga Indigenous Australians.
Ang disenyo at mga detalye ng modelo ay aalamin ng mga kinatawan sa parlyamento sakaling matagumpay ang referendum.
Sinabi ni Ms. Burney na naniniwala siya na ang panukalang ito ay magiging daan upang tutukan ang kalusugan, socio economic, at pag-asa sa buhay ng mga Aboriginal at Torres Strait Islander.
Sa pinakahuling update sa mga target ng "Closing the Gap" - pagsubaybay sa agwat sa pagitan ng mga Indigenous at hindi-Indigenous na Australyano sa mga tuntunin ng kalusugan, sosyal, at wellbeing - na inilabas noong nakaraang linggo ay nagpakita na lamang ng 4 sa 19 na target ang nasa tamang direksyon.
"It does bring about structural change, and it will move the dial on issues like close the gap," she said.
"The power lays within the principles - it has an enormous moral authority to start with. Think about the principles: It will be independent, and it will give independent advice not only to parliament but also to [the federal] government.
"It will be accountable. It will be balanced, it will be community-led, and it will exist within structures and organisations that exist now."
"Alisin ang birokrasya mula rito."
Noong Nobyembre ng nakaraang taon, ipinahayag ni David Littleproud, ang pinuno ng National Party, na ang kanyang partido ay magkakampanya para sa No vote sa Boses sa Parlyamento.
Sa panahong iyon, sinabi niya na hindi niya iniisip na ang panukalang ito ay "tunay na magsasara ng agwat".
Sinabi niya na patuloy pa rin niyang tinatanggap ang posisyong iyon at naniniwala siya na ang solusyon ay hindi nangangailangan ng isang Voice na naka-tadhana sa konstitusyon para sa Parlyamento.
"Governments have poured billions of dollars to try to solve this problem [of close the gap] but we have done it in the wrong way," he told ABC radio.
"The intent of the equality has always been there, it is just the execution," he said, admitting that his party within the Coalition government over 12 years was part of the problem in the failed approach.
"We failed. I am not afraid to say that governments of all persuasions have failed...If you get the bureaucracy out of it, we can close the gap."
Sinabi niya na ang sagot ay nakabatay sa mga solusyon sa antas ng komunidad, nang walang pangangailangan para sa the Voice to Parliament.
"That is where elders at a local community - not at a regional level - need to be engaged and empowered...It is about getting bureaucrats out of Canberra and putting them around town halls and campfires and listening to those elders."
