ye cök ke ruɛl kuɛ̈l ye ɣɛɛr ku cäth cïï kueen Pɛɛi cök, ciɛɛŋ ku tɔ̈u kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tueŋ pɛn Australia acï rot dhuɔ̈k ciëën ë ruun tim juëc cï tëëk yiic.
Jɔk thok ee Wɛ̈t Lɔ Yuɔ̈kyuɔk , ku ciëër, ku ɣän wääc ke Pɛɛi-anɔŋ kä juëc bï keek piɔ̈ɔ̈c tɛ ye Kɔc adööc ŋiëc kuɛl nhiäl ku ŋiëcden kuɛ̈l.
Ku tïŋ nhial wakɔ̈u, ɣok aye ku tïŋ ruɛ̈l kuɛ̈l puɔth apɛi ye röt waar e kaamden thɛɛr ye röt waar ke pɛɛi të cïnë akɔ̈l lɔ tueŋ ë köölthok.
Kuɛ̈n kä nhial e dɛ̈ɛ̈tic kawën rɛ̈ɛ̈l nhial ku riɛ̈lden yic, Kɔc thɛɛr ke puɔ̈ɔ̈c den kä nhial aye jam e ŋïny dït apɛi ee kuɛl̈ ku jɔl ya tɛ̈n ye kek röt rek thïn e pinynhom-dɛ̈ɛ̈tic lɔn ye këriɛ̈ɛ̈c ëbën tɔ̈ pinynhom rot nyuɔɔth nhial.
Tɛ̈në nɔŋ kɔc kuat Aboriginal ku Torres Strait Islander, nhial ee ciɛɛŋ den kuɛɛt nyuɔɔth cï keek looi wël thɛɛr cï keek lueel rieënyden juëc yiic, ee dhöl den akeköl, diɛ̈t, yëi ku thuɔ̈ɔ̈r.
Nyiwɛɛc Joanne Selfe ee tiŋë Gadigal dhiëth ë Sydney ku dïït kë piööc akeköl Wɛ̈t Lɔ Yuɔ̈kyuɔ̈k (Milky Way) cï rɔt rɔm kek man, kɔcdït ku kɔc nɔŋ ŋïc tɔ̈ tɛnë akutnhom den yic.
“Acï run juëc tëëk yiic 60,000 kɔc ke bɛ̈ɛ̈i tueŋ aacï daai nhial, ee ɣok kuɔny buk pinynhom tɔ̈ ɣok lɔ̈ɔm deet, ku luuiku tɛ ɣok kuɛ̈l biɔ̈ɔ̈k thin, pinynhom, pɛ̈ɛ̈i, aköl ku aliiric, ku buk thɔ̈ɔ̈ŋ tɛ bi piny wɛɛr rot ku duut, b ku buk piny cääth ku piu, ku buk guik buk mïïth kuöt, yääp, ɣɔ̈ɔ̈cwëi wala yëëi, ka ɣok luel anyiköl tɛn rïïnydɛt bi löök bɛn," Aci Nyiwɛc Joanne kuänyic.
Ku ŋiëëc kuɛ̈l tɛn kɔc adööc ee dhëlye kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tuëŋ bi kek pinyden deetic tɛwën ciëëŋ kek thin ku luɔ̈iden ku määcden käkke yiic.
“Ɣok aa nɔŋ wɛ̈t ye lueel, kuat keriëëc eben tɔu nhial thin atɔu piny tɛn. Ku yïn alëu ba akutnhomdu yök, diɛt maac kuɔ̈th, ɣän thiekiic ke miɛt e puou ku ɣän kɔ̈k ke yök den dhɛ̈l ke luɔɔi kuɛ̈l ku kä kuɛl ee rot, awïc kuɔɔny thiin koor tënë yïn ba këriɛ̈ɛ̈c ëbën deetic, ku ŋiec diëërdu, ŋiëc thuɔ̈ŋdu, ku thööŋ den tëdu kenë abäŋ pɛndun-ë këriëëc ëbën cɔk ye yic,” Acïï Nyiwɛc Joanne luel.
Duane Hamacher ee Dupiööc Piööc ee Ciɛɛŋ Kuɛ̈l Nhial tɛne Piööc Akuën ë Jama ee Melbourne. Yen ee lui kek akutnhïïm kɔc ke Aboriginal ku kɔc ke Torres Strait Islanders bïk nyïny thɛɛrken gätpiny ku rɔmke ŋiëëc ciɛ̈ɛ̈ŋden.
Kɔcdït aye lueel lɔn ye këriɛ̈ɛ̈c ëbën tɔ̈ nhial ke nuɛ̈t kek piny. Yen, na wïc ba ŋic ye pinynhom tɔ̈ ɣok thïn luui kedi, ke yïn adhil kuɛl tïŋ.Duane Hamacher.
Kɔc aacï ya rëël ke nɔŋ ciɛɛŋ thiääk kenë nhial ke thiɔ̈ɔ̈k. Kuɛ̈l aye ɣok kuɔny buk piny ku kaam deetic. keek aye lööŋ ku ŋiëëc käŋ lɛ̈k. keek aye luui ë ke ye map ku kam tiɛ̈kic. Ku keek aa luui cïmën ɣän ril ke nhom, kɔc puöl bïk ŋiëcden cuɔ̈t tuëŋ-këc riääk - ë ruun juëc yiic,” Aci Duane Hamacher luel.
Këriëëc ëbën tɔ̈ nhial anɔŋic wɛ tden yic ku kë ye looi. Cäth Akɔ̈l, pɛɛi, ku kuɛ̈ɛ̈l aye luöi ku bï kä bi rot waar nyöth pinydan ye ciëëŋku, cimën wɛ̈ɛ̈r piny rot, tɛye piny wɛ̈ɛ̈rrot ku tɛ ye laai ku tiim luui thin.
The Australian sky at night - Image Ken Cheung.
“Na wïc ba ŋic lɔn bï deŋ ̈tuɛ̈ny, ke yï tïŋ nhial. Na wïc ba aciëëk ke läi ŋic ka ba ŋic ye nɛn yen bï yïn käŋ ya com ka bï yïn ya tɔ̈ɔ̈u ë domic ka të yenë mïïth yök thïn, ke yïn tïŋ nhial. Yïn adhil piöc ba kuɛ̈n de kuɛl ku pinydu kueen ba kë ye lɛ̈k yïn deetic.”
Yen dhöl ëbɛ̈n yenë pinynhom tïŋ ee ciɛɛl e ciɛɛŋ de kɔc thɛɛr Aboriginal and Torres Strait Islander, a luel Duane Hamacher.
“Tënë Torres Strait, kɔcdït aa kɔc piɔ̈ɔ̈c tɛ̈ bï kek dhɔ̈l ye kuɛl röt tääu thïn tïëŋ thïn. Na lëu ba ke kueen - ye lueel ke ye tïŋ ku wɛ̈ɛ̈rë yic de kä ye röt waar ë käken yiic, cït mën e kïïtken, lɔ gɛ̈ɛ̈iden, kaye tɛ ye kek lääc cäth thïn - yïn abï kä thiekic ŋic käk aliiric. Kënë alëu bi yïn lɛ̈k na bë yomdït bɛ̈n ku na ye yom bi bɛ̈n röt waar,” aci Duane Hamacher kuanyic.
Kuat thëëi ëbɛ̈n, ke kuɛl aye röt jɔt nhial ë baŋ ciɛm ë yuul kaŋuan tueŋ awär kööl thɛɛr. Në ruɔ̈ɔ̈n tökic, kuɛl aye bɛ̈n ke cï röt gɔ̈ɔ̈lic ke pinynhom cath ë akɔ̈l kɔ̈u.
Yen cäth e kä nhial ee rot mat kenë kä ye röt waar ë pinynhom.
Yen cäth e kä nhial ee rot mat kenë kä ye röt waar ë pinynhom. Cïmën ci Nyiwɛɛc Joanne ye kuanyic, Emu tɔ̈ nhial, wala Emu col, ee akutnhom ee kuɛl ŋic apɛi ye nyuɔɔth ɣän col tɔ̈u dhöl Wɛ̈t Yuɔ̈kyuɔk.
“Kë nhiaar ɣɛn ë Emu tɔ̈ nhial ee kɔc kɔ̈k nyuɔɔth tɛ̈ ye kɔc ke Gɛ̈ɛ̈th Tuëŋ ɣän col tɔ̈ nhial luɔ̈ɔ̈i thïn cït mɛn yenë kuɛl tɔ̈ thïn, ku ëya dɛ̈t rin ye yen aciëëk ke emu tɔ̈ pinynhom nyuɔɔth, ku këriëëc ëbën ye ɣok tïŋ ke loi emu pinynhom, ku ɣok aa daai aya lɔn cï wël thöŋ nhial.”
The Dark Emu rising - Image Geoffrey Wyatt.
“Kënë acï thöŋ kek kaam ë ruɔ̈ɔ̈n wën yenë emus dhiëth,” aci Duane Hamacher lueel.
“Nawën cï pɛ̈i tëëk, ku Dark Emu ee tɔ̈ nhial pen Dhetem ku pen Dhorou. Yen ee kaam yen thon emus nyuc tooŋ nhïïm. Na cï Emu rot waar bï ya tɔ̈ baŋ cuenyciɛɛm piny pen Bɛ̈t ku pen Dhoŋuan yic, ke mïth abi jɔ̈k miɔ̈k.”
Emu nhial, ye nyuɔ̈th anyïkol thɛ̈ɛ̈r yic ye kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tuëŋ lɛ̈k kɔc, gɛ̈t wël thiekic lek ke kɔc ŋiëc käŋ.
“Aye kɔcdït ke Gunaikurnai pane Cuëny Victoria luel tɛ̈ yen Möny pɛi emu yiäp thin. Emu acï them bï rot kuäl ke kat ë tim tɔ̈ ë wɛ̈ɛ̈r nhom. Ku yen ee ciɛɛr ku lööny pïu yiic. Akölë yïn alëu ba anyiköl tïŋ ke cï nyuɔɔth nhial. Thura de emu atɔ̈u wɛ̈ɛ̈r nhial - Wɛ̈t lɔ Yuoɔ̈kyuɔ̈k aye Warrambool,” aci Duane Hamacher kuanyic.
Tim e Yarran tɔ̈ ë wɛ̈ɛ̈r kɔ̈u ee tem Pinyciëën, rɛ̈ɛ l nhom emu lɔ̈ɔm. Na bɔ̈ muony Pɛɛi bɛi, emu ee rot thiaan tënë raan ë yäp̈. Yekënë ee tɛ̈n e ɣɛɛr e Pɛɛi rac thïn lueel, ɣɛɛrdeen ɣeer ye käŋ lää k wei e Dhöl Wɛ̈t Lɔ Yuɔ̈kyuɔ̈ yic, ee emu cɔk a rilic bï tïŋ.”
Käŋ ye röt looi nhial wakɔ̈u, cïmen cier ye röt looi nhial - anɔŋ wɛ̈tde yic dɛ̈t ë ciɛɛŋ kɔc ke bai.
Aunty Joanne Selfe - Image supplied. Associate Professor Duane Hamacher, image – Amanda Fordyce.
“Tënë ɣän juëc ke piny ciɛ̈ɛ̈m Australia, Kuɛ̈l ɣeer aa thiääk kek jääkrɛɛc. Kuɛl̈ aye kä bäär apɛi käkë nyuɔɔth kek päär ke tem piny kɔu nhial. Tɛn Torres Strait, ciir ɣeer aye cɔl Maier. Kɔcdït aye lueel lɔn ye kek atïïp kɔc kek cï thou nyuɔɔth, ku cath ë nhial cït mɛn ciër bï lɔ Beig, piny ë kä cï thou,” Mr Hamacher aci luel.
Määth e kaam kɔc Aboriginal ku kɔc ke Torres Strait ku jɔl ya kuɛl ee tɔ̈ ke nɔŋ kë ye nyuɔɔth ke ye raan tɔ̈ thïn ku lëŋ nhom - tën pinynhom cï cak, ŋïcden ë pïïrden yic ku ë ciɛɛŋden yic.
Kuɛ̈n kä nhial tɛn kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tueŋ, jɔ̈k e pinynhom ee dhuk ciëën, Tɛ mëc mëc dhuk ciëën tɛn Tjukurrpa. Kɔc ke piny tueŋ aye ye wɛ̈t kënë lueel ke ye Nyuöth, ku kë tɔ̈u,ee kaam thɛɛr mec cï lɔ, ɣɔn cï käŋ ëbɛ̈n tɔ̈ thïn bɛ̈n reel thin.Aunty Joanne
“Ku kë ye kɔc miɛ̈t puɔ̈ɔ̈th ë akeköl kënë yic ee kë cinyen kaam ku akeköl cït man ye ɣok ye deetic ke tɔ̈ wɛ̈tden yic, ye tïŋ ke ɣok lëŋ luɛ̈lde - ku yen aye cɔl ë ye kuat kam ci bɛ̈n, ku cïmën ye kɔc ke atiip cath pinynhom ku looikë kuur, wɛ̈ɛ̈r ku nhial ku käŋ ëbɛ̈n tɔ̈ nhial yeku ke tïŋ ë ɣok lɔ̈ɔ̈m, ee yïn puɔ̈l ba naŋ kë thiin koor ba deetic ke ɣok ye kɔc ci cak pinynhom ciëŋ ɣok thïn - raan ye ɣoi ku raan yen tïŋ aye thöŋ," Aci Nyiwɛ̈ɛ̈c Joannë kuanyic.
Ye dhöl kënë yic, ŋïëc kuɛ̈l tɛn kɔc thɛɛr Indigenous ee kë thiekic ye kä cï rek kek kä jäl, rɛ̈ɛ̈l thin menë, ku käk akoldä rɛ̈ɛ̈l ajuiɛɛr e ŋiëc yic, yenë ke ciɛɛl tɛ̈n ciɛ̈ɛ̈ŋ kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tueŋ.
Gäät rot piny tëdä ka buɔɔth ɣök cök Australia Explained podcast yic ba wël juëc thiekiic ku wël ë lëk alɔŋ rɛ̈l ë pïïr yamdu yic tɛ̈në Australia.
Ye naŋ kuat kë wïc ba thiëëc aye ke bi jämic? Tuɔɔcë ɣook imeel tënë
